این سوره را دو نام است: سورة الزمر و سورة الغرف. قال وهب بن منبه الیمانى: من احب ان یعرف قضاء الله عز و جل فى خلقه فلیقرأ سورة الغرف. این سوره چهار هزار و هفتصد و هشت حرف است و هزار و صد و نود و دو کلمت و هفتاد و پنج آیت. جمله به مکه فرو آمد از آسمان مگر سه آیت که به مدینه فروآمد: «قلْ یا عبادی الذین أسْرفوا» الى تمام ثلث آیات. و درین سوره هفت آیت منسوخ است بآیت سیف یکى: إن الله یحْکم بیْنهمْ فی ما همْ فیه یخْتلفون. دیگر: فاعْبدوا ما شئْتمْ منْ دونه. سوم: أ لیْس الله بعزیز ذی انْتقام. چهارم: قلْ یا قوْم اعْملوا على مکانتکمْ إنی عامل. پنجم: فسوْف تعْلمون منْ یأْتیه عذاب یخْزیه و یحل علیْه عذاب مقیم. ششم: فمن اهْتدى فلنفْسه و منْ ضل فإنما یضل علیْها و ما أنْت علیْهمْ بوکیل. هفتم: قل اللهم فاطر السماوات و الْأرْض... الآیة نسخ معناها بآیة السیف. و عن ابى بن کعب قال قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة الزمر لم یقطع الله رجاءه و اعطاه ثواب الخائفین».
و عن عائشة قالت: کان رسول الله (ص) یقرأ کل لیلة بنى اسرائیل و الزمر.
قوله: تنْزیل الْکتاب اى هذا تنزیل الکتاب. و قیل: تنزیل الکتاب مبتدا و خبره «من الله الْعزیز الْحکیم» اى تنزیل القرآن من الله لا کما یقول المشرکون ان محمدا تقوله من تلقاء نفسه. و قیل: معناه تنزیل الکتاب من الله فاستمعوا له و اعملوا به، «العزیز» فى سلطانه «الحکیم» فى تدبیر.
«إنا أنْزلْنا إلیْک الْکتاب بالْحق» یعنى لاثبات الحق و هو الایمان بالله و صفاته.
و قیل: بالصدق فى الاخبار عما کان و عما یکون و قیل: «بالحق» یعنى بما حق فى الکتب من انزاله علیک، و لیس قوله: «إنا أنْزلْنا» تکرارا لان الاول کالعنوان للکتاب، و الثانى لبیان ما فى الکتاب.
«فاعْبد الله مخْلصا له الدین» الخطاب للنبى، و المراد به هو و امته، اى اعبدوه مخلصین له الطاعة من غیر شائبة شک و نفاق، «ألا لله الدین الْخالص» «الدین» هاهنا کلمة لا اله الا الله و قیل: هو الاسلام. و قیل: هو الطاعة، یعنى: الا لله الطاعة الخالصة التى تقع موقع القبول. و قیل: معناه لا یستحق الدین الخالص الا لله.
قال النبی (ص): «قال الله سبحانه: من عمل لى عملا اشرک فیه معى غیرى فهو له کله و انا منه برىء و انا اغنى الاغنیاء عن الشرک».
و قال صلى الله علیه و سلم: «لا یقبل الله عملا فیه مقدار ذرة من ریاء».
«و الذین اتخذوا منْ دونه أوْلیاء» یعنى الاصنام، «ما نعْبدهمْ» القول هاهنا مضمر، اى و یقولون ما نعبدهم، «إلا لیقربونا إلى الله» قال قتاده: انهم کانوا اذا قیل لهم: من ربکم و من خلقکم و من خلق السماوات و الارض؟ قالوا: الله. فیقال لهم: فما معنى عبادتکم الاوثان؟
قالوا: «لیقربونا إلى الله زلْفى» اى قربى، و هو اسم اقیم مقام لمصدر کانه قال، الا لیقربونا الى الله تقریبا و یشفعوا لنا عند الله. قیل: هم الملائکة و عیسى و عزیر.
«إن الله یحْکم بیْنهمْ فی ما همْ فیه یخْتلفون» اى یحکم بین المسلمین و المشرکین فیظهر المحق من المبطل، و هذا رد لقولهم و وعید و قیل: هذا الاختلاف قوله: فاخْتلف الْأحْزاب منْ بیْنهمْ فالاحزاب من النصارى تحزبوا فى عیسى و افترقوا ثلث فرق: النسطوریة و الملکائیة و الیعقوبیة، فرقة تقول: عیسى هو الله، و فرقة تقول: هو ابن الله، و فرقة تقول:هو شریک الله، و فى ثلاثتهم نزل قوله عز و جل: لقدْ کفر الذین قالوا إن الله هو الْمسیح ابْن مرْیم و قوله: لقدْ کفر الذین قالوا إن الله ثالث ثلاثة، و قوله: أ أنْت قلْت للناس... الآیة.
«إن الله لا یهْدی» لا یرشد الى دینه. و قیل: لا یهدى الى الجنة «منْ هو کاذب» فى قوله: الملائکة بنات الله، و عزیر ابن الله، و المسیح ابن الله، «کفار» یکفر نعمته و یعبد غیره.
«لوْ أراد الله أنْ یتخذ ولدا» کما زعموا، «لاصْطفى مما یخْلق ما یشاء» یعنى الملائکة، کما قال: «لوْ أردْنا أنْ نتخذ لهْوا لاتخذْناه منْ لدنا». و قیل: معناه لو اتخذ من خلقه ولدا لم یتخذه باختیارهم بل یصطفى من خلقه من یشاء، ثم نزه نفسه فقال سبحانه تنزیها له عن ذلک مما لا یلیق بطهارته: «هو الله الْواحد» لا شریک له «الْقهار» لخلقه.
«خلق السماوات و الْأرْض بالْحق» یعنى بقوله الحق و هو «کن». و قیل: خلقهما لاقامة الحق بهما، «یکور اللیْل على النهار و یکور النهار على اللیْل» ینقص من اللیل فیزید فى النهار و ینقص من النهار فیزید فى اللیل فما نقص من اللیل دخل فى النهار و ما نقص.
من النهار دخل فى اللیل، و منتهى النقصان تسع ساعات و منتهى الزیادة خمس عشرة ساعة، و معنى الکور الزیادة، من قولهم: نعوذ بالله من الحور بعد الکور، اى من النقصان بعد الزیادة. و قیل: اصل التکویر اللف و الجمع، و منه کور العمامة و منه کارة القصار.
«و سخر الشمْس و الْقمر» ذللهما لمنافع بنى آدم، «کل یجْری لأجل مسمى» یعنى یجریان من ادنى منازلهما الى اقصى منازلهما، ثم یعودان کذلک لا یجاوزانه. و قیل: «الاجل المسمى» قیام الساعة، «ألا هو الْعزیز» اى الا من فعل ذلک هو العزیز الذى لا یغالب فى ملکه، «الْغفار» الذى لا یتعاظمه غفران الذنوب و ان کثرت.
بعضى اهل علم گفتهاند: آفتاب شصت فرسنگ است و ماه چهل فرسنگ: و از ابن عباس روایت کردهاند که آفتاب چندان است که همه زمین از شرق تا غرب و ماه چندان که نیمه زمین. و فى روایة اخرى سئل ابن عباس: کم طول الشمس و القمر و کم عرضها؟ فقال: تسع مائة فرسخ فى تسع مائة فرسخ و طول الکواکب اثنا عشر فرسخا فى اثنى عشر فرسخا. و گفتهاند: آفتاب از نور کرسى آفرید و کرسى از نور عرش آفرید و عرش از نور کلام خود آفرید، قال الله تعالى: إنما قوْلنا لشیْء إذا أردْناه أنْ نقول له کنْ فیکون و گفتهاند: رب العزة هر یکى را از این آفتاب و ماه گردونى آفریده که سیصد و شصت گوشه دارد، بر هر گوشهاى فریشتهاى موکل کرده تا آن را میکشد، چون بمغرب فرو شوند همى روند تا زیر عرش ملک جل جلاله، فذلک قوله تعالى: و الشمْس تجْری لمسْتقر لها و قد سبق شرحه. و عن ابى امامة الباهلى قال قال رسول الله (ص): «و کل بالشمس سبعة املاک یرمونها بالثلج و لو لا ذلک ما اصابت شیئا الا احرقته»
و عن حیان بن عطیة قال: الشمس و القمر و النجوم فى فلک بین السماء و الارض تدور. گفتهاند: چهار چیز در عالم یگانه است و آثار ایشان بهمه عالم رسیده، آفتاب یکى و ماه یکى و نور ایشان بهمه عالم رسیده، این دلیل است که الله جل جلاله یکى و قدرت و رحمت وى بهمه عالم رسیده، و به قال الله عز و جل. و هو على کل شیْء قدیر و رحْمتی وسعتْ کل شیْء. و گفتهاند: ستارگان آسمان دو قسماند قسمى بر آفتاب گذر کنند و از وى روشنایى گیرند و قسمى آفتاب بر ایشان گذر کند و ایشان را روشنایى دهد. از روى اشارت میگوید: مومنان دو گروهاند گروهى بدرگاه شوند بجهد و اجتهاد تا نور هدایت یابند لقوله تعالى: و الذین جاهدوا فینا لنهْدینهمْ سبلنا و گروهى آنند که عنایت ازلى بر ایشان گذر کند و ایشان را نور معرفت دهد لقوله: أ فمنْ شرح الله صدْره للْإسْلام فهو على نور منْ ربه.
قوله: خلقکمْ منْ نفْس واحدة یعنى آدم «ثم جعل منْها زوْجها» یعنى حواء خلقت من قصیرى آدم و هو آخر اضلاعه. و فى الخبر: «لن تستقیم المرأة على خلق انها خلقت من ضلع اعوج».
«و أنْزل لکمْ من الْأنْعام» معنى الانزال هاهنا الاحداث و الانشاء کقوله: أنْزلْنا علیْکمْ لباسا. و قیل: انزل الماء الذى هو سبب نبات القطن الذى یکون منه اللباس و سبب النبات الذى تبقى به الانعام. و قیل: انزلنا من الجنة على آدم. و قیل: «أنْزل لکمْ من الْأنْعام» اى جعلها لکم نزلا و رزقا. «ثمانیة أزْواج» یعنى ثمانیة اصناف، «من الضأْن اثْنیْن و من الْمعْز اثْنیْن و من الْإبل اثْنیْن و من الْبقر اثْنیْن» و خصت هذه بالذکر لکثرة الانتقاع بها من اللبن و اللحم و الجلد و الشعر و الوبر. الازواج جمع زوج، و الزوج الفرد له مثل، و قد یقال لهما زوج تقول: زوج حمامة و زوج خف.
«یخْلقکمْ فی بطون أمهاتکمْ» اى فى ارحامهن «خلْقا منْ بعْد خلْق» نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم عظما ثم لحما ثم انشأناهم خلقا آخر صورهم ثم نفخ فیهم الروح، نظیره قوله: و قدْ خلقکمْ أطْوارا. و قیل: «خلْقا منْ بعْد خلْق» اى خلقا فى بطن الام بعد خلق فى صلب آدم علیه السلام، «فی ظلمات ثلاث» یعنى البطن و الرحم و المشیمة. «ذلکم الله ربکمْ» اى الذى خلق هذه الاشیاء هو ربکم على الحقیقة، «له الْملْک لا إله إلا هو فأنى تصْرفون» عن طریق الحق بعد هذا البیان؟
«إنْ تکْفروا» یا اهل مکة «فإن الله غنی عنْکمْ» اى عن عبادتکم کقوله: إنْ تکْفروا أنْتمْ و منْ فی الْأرْض جمیعا فإن الله لغنی حمید. و کقوله: فکفروا و تولوْا و اسْتغْنى الله، «و لا یرْضى لعباده» اى لعباده المومنین «الْکفْر» و هم الذین قال الله تعالى: إن عبادی لیْس لک علیْهمْ سلْطان فیکون عاما فى اللفظ خاصا فى المعنى کقوله: عیْنا یشْرب بها عباد الله یعنى بعض عباد الله و اجراه قوم على العموم، و هو قول السلف قالوا: کفر الکافر غیر مرضى لله عز و جل و ان کان بارادته و افعال العباد کلها خیرها و شرها مخلوقة لله عز و جل و ان کان بارادته و افعال العباد مرادة له لا تجرى فى الملک و الملکوت طرفة عین و لا فلتة خاطر و لا لفتة ناظر الا بقضاء الله و قدره و بارادته و مشیته، و لا راد لقضائه و لا معقب لحکمه یضل من یشاء و یهدى من یشاء لا یسئل عما یفعل و هم یسئلون».
بدانکه افعال بندگان نیک و بد ایشان طاعت و معصیت ایشان حرکات و سکنات ایشان همه بقضا و حکم الله است و بارادت و مشیت او، هر چه هست و بود و خواهد بود همه بتدبیر و تقدیر او، آن کند که خود خواهد و کس را نرسد که اعتراض کند بر حکم و فعل او، کوزهگر را رسد در حرفت خود که از بعضى گل کوزه کند و از بعضى کاسه و از بعضى خنبره و کس را نرسد که اعتراض کند بر وى، سلطان را رسد که بعضى بندگان خود را ستوربانى دهد و بعضى را خزینه دارى و بعضى را جان دارى و کس را نرسد که برو اعتراض کند، پس خداوند کونین و عالمین که هفت آسمان و هفت زمین ملک و ملک اوست همه بنده و چاکر او اگر یکى را بخواند و بنوازد و یکى را براند و بیندازد کرا رسد که بر او اعتراض کند، بسیار فعلها بود که از ما زشت بود و از الله نیکو بود و پسندیده، او را جل جلاله تکبر رسد و ازو نیکو بود و ما را نرسد و از ما زشت بود زیرا که او خداوندست و ما بنده، او آفریدگارست و ما آفریده، او جل جلاله آن کند که خود خواهد و آنچه خواهد که کند کردش نیکو بود زیرا که نخواهد که کند مگر آنکه در حکمت نیکو بود. نگونسار باد معتزلى که گفت: الله گناه نخواهد بر بنده که خواستن گناه زشت بود، نه چنانست که معتزلى گفت، الله در ازل آزال دانست که بنده چکند نخواست که آنچه وى داند چنان نبود که پس علم وى خطا بود، الله در ازل دانست که قومى کافر شوند و الله ایشان را بیراه کند چنانک فرمود: «و أضله الله على علْم» چون از کسى کفر داند و آن گه نخواهد که آن کفر که از وى داند هم چنان بود و خواهد که از وى ایمان بود پس خواسته بود که علم وى خطا شود و آن در خداوندى نقص بود تعالى الله عما یقول المعتزلى علوا کبیرا. اعتقاد چنان کن که حق جل جلاله از ما گناه داند و ما جز آن نکنیم که وى از ما داند و آن دانش وى گناه را بر وى عیب نه و ما را در علم وى حجت نه، همچنین گناه ما بارادت و خواست اوست و آن خواستن گناه از وى زشت نه و خواست وى ما را حجت نه، و درین خواستن گناه از ما غرض آنست تا دانسته وى حاصل آید همچنانک وى دانست. قال عمر بن عبد العزیز: اذا خاصمتکم القدریة فخاصموهم بالعلم تخصموهم، معنى ذلک ان الرجل اذا اقر بان الله عز و جل علم من العبد ما هو عامله ثم قال: لم یشأ الله ان یعمل العبد ما علم منه فقد نقض فى نفسه ما حاول ابرامه و وصف الله با عجز عجز، و ان قال لم یعلم من العبد ما هو عامله فقد وصف الله بالجهل و لهم الویلمما یصفون.
قوله: و إنْ تشْکروا یرْضه لکمْ معنى الشکر هاهنا التصدیق و التوحید یعنى: ان تومنوا بربکم و توحدوه یرضه لکم فیثیبکم علیه. قرأ ابو عمرو: «یرضه» ساکنة الهاء، و یختلسها اهل المدینة، و عاصم و حمزة و الباقون بالاشباع. «و لا تزر وازرة وزْر أخْرى» ان لا یوخذ احد بذنب غیره، «ثم إلى ربکمْ مرْجعکمْ فینبئکمْ بما کنْتمْ تعْملون إنه علیم بذات الصدور» فیحاسبکم علیها و یجازیکم.
«و إذا مس الْإنْسان ضر» اى بلاء و شدة «دعا ربه منیبا إلیْه» راجعا الیه مستغیثا به، اى لم یدع سواه لعلمه بانه لا یقدر على کشف الضر غیره، «ثم إذا خوله» اى اعطاه «نعْمة منْه» اى من الله. التخویل التملیک، و الخول على وجهین: الخول الخدم و المالیک و ربما ادخلوا فیه الانعام، و الخول الساسة، یقال: فلان تخول اهله، اى یسوسهم و یمونهم، و واحد الخول خائل. و فى الخبر فى صفة ملوک آخر الزمان: «یتخذون دین الله دخلا و مال الله دولا و عباد الله خولا»
معناه: یقهرونهم و یتخذونهم عبیدا.
«نسی ما کان یدْعوا إلیْه منْ قبْل» اى نسى الضر الذى کان یدعو الله الى کشفه، هذا کقوله: مر کأنْ لمْ یدْعنا إلى ضر مسه و قیل: نسى الله الذى کان یدعوه، فیکون «ما» بمعنى «من»، کقوله: «و لا أنْتمْ عابدون ما أعْبد».
«و جعل لله أنْدادا لیضل عنْ سبیله» یعنى لیزل عن دین الاسلام و عن سبیل الشکر.
و اللام لام العاقبة، و قرئ بضم الیاء، اى لیضل نفسه عن الشکر. و قیل: لیضل الناس، و اللام لام العلة.
«قل» یا محمد لهذا الکافر، «تمتعْ بکفْرک قلیلا» هذا امر بمعنى التهدید، اى عش بکفرک قلیلا فى الدنیا الى اجلک، «إنک منْ أصْحاب النار» فى الآخرة. نزلت هذه الآیة فى عتبة بن ربیعة، و قال مقاتل: فى ابى حذیفة بن المغیرة المخزومى.
و قیل: عام فى کل کافر.